Spierkramp is boven water zelden gevaarlijk, maar kan best vervelend zijn. Onder water kan spierkramp wel tot echte risico’s leiden. En er bestaan krampen, waar je misschien niet zo snel aan denkt, die slecht kunnen uitpakken.

Wie last heeft van bijvoorbeeld laryngospasmen, krijgt last van benauwdheid en het gevoel dat hij stikt. Het gaat daarbij om kramp in de spieren van de stembanden. Klinkt vreemd nietwaar? Toch komt het echt voor! Net als kramp door teveel zuurstof. Maar laten we bij het begin beginnen. Hoe kom je eigenlijk aan spierkramp?

Wat is spierkramp?

Bij spierkramp trekken spieren (eigenlijk de spiervezels) pijnlijk samen. Onder normale omstandigheden zal een deel van de spier in rust zijn op het moment dat een ander deel zich samentrekt. Het rusten en samentrekken wordt in de spier afgewisseld. Maar bij spierkramp loopt dat proces mis en dat doet pijn. Dit komt omdat op dat moment de spiervezels allemaal tegelijkertijd samentrekken.

Als je een relatief zware belasting van de spieren hebt geëist, kan hierdoor spierkramp ontstaan. Bijvoorbeeld als je met een duikfles op je rug en lood op je middel een dijk over loopt om aan de andere zijde te gaan duiken. Maar er kunnen ook andere redenen voor zijn.

Een tekort aan glucose of aan zout maar ook door dehydratatie (te weinig drinken) kan spierkramp net zo goed ontstaan. En vergeet niet dat een sterke afkoeling van de spier daartoe net zo goed kan leiden. Dit laatste komt bij duikers natuurlijk vaker voor wanneer zij in koud water duiken. Een combinatie, zoals over de dijk lopen en dan meteen het koude water van het Grevelingenmeer in, vergoot vanzelfsprekend de kans op spierkramp.

Onze praktijk leert dat de combinatie van een voor de spier zware belasting en duiken in kouder water de belangrijkste veroorzaker van spierkramp bij duikers is. Meer sporten dus, minder dijken nemen of in warmer water duiken.

Spierkramp tegengaan

Tijdens de PADi Open Water Diver cursus heb je geleerd om de meest voorkomende spierkramp, namelijk die in de kuiten, tegen te gaan.

Wat je hiermee doet is dat je de verkrampte spier rekt door de spier langer te maken. Alle spiervezels moeten zich hierdoor ontspannen zodat je de spier als het ware reset. Daarna kunnen de spiervezels zich weer op de juiste manier gaan gedragen.

Het is belangrijk om bij het “resetten” de spier rustig en voorzichtig op te rekken. Doe je dit te snel of te krachtig dan kan de spier scheuren en dan ben je natuurlijk verder van huis.

Wanneer een spier eenmaal in de kramp is geschoten, blijkt het snel weer terug te kunnen komen. De omstandigheden (inspanning en koude omgeving) zijn immers niet veranderd waardoor je het nog wel even rustig aan moet doen. Aan de temperatuur kun je niets doen, aan de inspanning meestal wel.

Massage van de spier kan hierbij helpen omdat het de doorbloeding kan verbeteren. Die massage kun je ook onder water op bijvoorbeeld een kuitspier prima uitvoeren. We zien wel eens dat iemand hiervoor knijpt in de kuitspier alsof het een soort ballon is. Hier hoef je niet veel heil van te verwachten. Het is beter om vanaf de enkel richting de knie te masseren.

Overigens wordt wel beweerd dat je, om spierkramp tegen te gaan, veel bananen zou moeten eten. Bananen bevatten inderdaad kalium, calcium en magnesium, stoffen die wel worden genoemd als veroorzakers van spierkramp als je daar een gebrek aan hebt. Maar de bewering dat je door bananen te eten voor de duik spierkramp zou kunnen voorkomen is nooit door wetenschappelijk onderzoek aangetoond. Het is ook maar de vraag of dit wel juist is.

Is spierkramp gevaarlijk?

Als je af en toe kramp hebt, is dat niet gevaarlijk. Maar als het vaak voorkomt en lang duurt, of als het bijvoorbeeld optreedt in delen van je lichaam waarin je normaal gesproken geen spierkramp mag verwachten, dan is het verstandig een arts te raadplegen.

Maar hoe zit het dan met die eerder genoemde laryngospasmen? Dat is toch best een plek waar je normaal gesproken geen spierkramp zou mogen verwachten. En dat is ook zo, en de kans hierop is dan ook klein, maar toch iets wat iedereen zou kunnen overkomen.

Stembanden staan soms in een parkeerstand en soms in een spreekstand. In de parkeerstand kun je gemakkelijker ademen, in de spreekstand praten. Om in die standen te kunnen staan en om te kunnen spreken heb je spieren nodig. Die spieren zitten aan de stembanden vast zodat, als je spreekt, de stembanden zich in de luchtstroom kunnen bewegen. Tijdens de “spreekstand” is de opening waar de lucht door stroomt vrij smal.

Met stembanden spreek je niet alleen, ze bieden ook een zekere bescherming. Ze zorgen er voor dat vloeistoffen moeilijker de longen kunnen bereiken. Als druppels vocht de zijkanten van de stembanden raken, veroorzaakt dat een reflex waardoor je gaat hoesten.

Dit hoesten is een poging om de vloeistof uit de luchtpijp te krijgen. Als dit reflex heftig optreedt kunnen de stembanden, ook na het verwijderen van de oorzaak, de luchtpijp nog meer (en zelfs geheel) afgesloten houden. Dat kennen we allemaal als het verslikken wanneer je iets drinkt.

Een dergelijke heftige reactie kan in sommige omstandigheden leiden tot spierkramp in de spieren die de stembanden onder spanning houden. De luchtpijp blijft daardoor dicht. En dat is erg vervelend omdat hierdoor niet alleen pijn in de keel optreedt maar tevens de luchtstroom wordt onderbroken.

Het gevolg hiervan is dat je als duiker in een extreem geval bewusteloos kunt raken. De juiste verhouding koolstofdioxide en zuurstof in de longen wordt hierdoor immers op een gegeven moment verstoord. En, zoals iedereen weet, is bewusteloosheid onder water een heel slecht plan. Dat kan leiden tot verdrinking. Maar een opstijging met ‘geblokkeerde longen’ kan leiden tot overdrukverwondingen, dus dat maakt het echt niet beter!

Blijf liever beneden

Wie logisch nadenkt zal tot de conclusie komen dat het, onder deze omstandigheden, vaak het beste is om rustig te blijven en gewoon beneden te blijven. De spierkramp in de keel zal meestal niet lang duren en het euvel zal zich daardoor ‘spontaan’ oplossen. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan.

Vanuit kansen bezien heb je meer kans op overleven als je onder water bewusteloos raakt met een goede buddy in de buurt, dan wanneer je te maken krijgt met een ernstige overdrukverwonding (barotrauma). Het beneden blijven is dus ook bij een reëel risico op bewusteloosheid in dit geval waarschijnlijk de betere keuze.

Maar wanneer iemand onder water in paniek raakt, wat niet onlogisch is als je het idee hebt dat je stikt, verliest hij het vermogen logisch na te denken. Instinctief zal hij naar boven willen gaan en dat doen wat hij juist niet zou moeten doen. Namelijk opstijgen met een afgesloten ‘luchtruimte’.

En dit alles door een relatief eenvoudige oorzaak: wat druppels vloeistof in de keel. Onderschat daarom het risico niet van een lekkende of slecht leeg gemaakte ademautomaat. Een lekkende automaat ontstaat vaak doordat het mondstuk is gescheurd. Hierdoor druppelt er langzaam water in de automaat. Water dat je zou kunnen inademen. Controleer daar daarom regelmatig op. De automaat slechts ten dele leegblazen wanneer die uit je mond is geweest, kan een andere oorzaak zijn. Of bijvoorbeeld een oefening met een alternatieve luchtbron waarbij de alternatieve luchtbron op zijn kop wordt gebruikt.

Wanneer er water in de ademautomaat komt te staan en dit wordt ingeademd, kan dit in bepaalde omstandigheden leiden tot laryngospasmen met alle gevolgen van dien.

Dit geeft meteen te denken wanneer mensen op een diepte van bijvoorbeeld 30 meter hun ademautomaat uit hun mond nemen om die ‘leuke foto’ te laten nemen waarop ze dan met een glimlach komen te staan of mensen die hun mond willen spoelen omdat ze de lucht wat droog vinden. Dit alles kan misschien wel, maar je neemt er een zeker risico mee. Vraag jezelf daarom af of dit het je wel waard is.

Teveel zuurstof

EAN (Nitrox) duikers hebben geleerd dat een te hoge partiële zuurstofdruk kan leiden tot spasmen. Kort samengevat komt het er op neer dat als we een teveel aan zuurstof onder een bepaalde druk binnen krijgen, we daar last van kunnen krijgen.

De spierkramp die hierdoor ontstaat wordt een zuurstof-geïnduceerde spierkramp genoemd. Het teveel aan zuurstof veroorzaakt een willekeurige samentrekking van de spiervezels waardoor deze spierkramp ontstaat. Een dergelijke situatie lijkt sterk op een epileptische aanval omdat het over het gehele lichaam plaats kan vinden. Men spreekt daarom ook wel eens van een zuurstof-geïnduceerde aanval. 

Onder water kan dit leiden tot verdrinking omdat je hierdoor niet meer in staat bent om bijvoorbeeld de ademautomaat in je mond te houden of om goed te zwemmen. Je bent waarschijnlijk ook niet meer in staat het duikvest te bedienen wanneer je hier in een bepaalde mate last van hebt gekregen.

Het voorkomen van de zuurstof-geïnduceerde spierkramp is relatief eenvoudig: duik niet te diep. Voor veel mensen geldt dat wanneer je duikt met gewone perslucht je onder de vijftig meter diep moet duiken wil je hier last van krijgen. Daarom zul je slechts zelden deze aandoening bij gewone duikers tegenkomen.

Maar niet iedereen krijgt bij dezelfde partiële zuurstofdruk last. Dat kan voor mensen verschillend zijn. Door de ervaring die hiermee is opgedaan weten we dat vanaf een partiële zuurstofdruk van 1,4 bar dit verschijnsel bij mensen kan optreden, maar dat wil niet zeggen dat er geen mensen zijn die bij 1,3 bar hier al last van ondervinden.

Wanneer mensen duiken met duikgassen waarin de verhouding van zuurstof anders is als perslucht, zoals Nitrox duikers dat doen, dan kan deze grens aanzienlijk lager komen te liggen. Bijvoorbeeld al rond de 20 meter.

Nitrox duiken is heel veilig en waarschijnlijk een stuk gezonder dan duiken met gewone perslucht, maar je moet wel weten waarmee je bezig bent en de regels goed opvolgen. Het is eenvoudig om dit te leren: een avond kan genoeg zijn als cursus, maar volg deze cursus wel en duik niet met Nitrox als je daar geen cursus in hebt gevolgd.

Duiken is veilig

Duiken is en blijft een veilige bezigheid. De kans dat er iets mis gaat is erg klein mits je met de juiste opleiding, ervaring en spullen aan het duiken bent. En dit zijn allemaal zaken die je als duiker zelf in de hand kunt hebben. Waar het in wezen altijd omgaat is dat je je gezonde verstand gebruikt. En dat begint bij het maken van de juiste inschattingen. Laat je daarbij leiden door wat je zelf kunt en wilt en duik altijd binnen de gestelde limieten.