Voor duikers levert dit zeedier met zijn acht poten toch altijd weer een bijzondere ontmoeting op. Meestal zien wij hem grotendeels verscholen in een spleet of in een holte, maar in een enkel geval kom je hem ook wel eens vrij zwemmend of kruipend tegen. Maar, "Is it an alien?"

Geen skelet

Octopussen zijn het bekendste geslacht van de inktvissen (Cephalopoda). Met meer dan 110 verschillende soorten is het, ook voor kenners, best lastig om ze als soorten uit elkaar te kunnen houden. Maar deze soorten hebben vanzelfsprekend wel een groot aantal overeenkomstige kenmerken zoals dat ze geen skelet hebben. Niet inwendig, noch uitwendig. Dat maakt het mogelijk voor deze dieren om zich door de kleinste gaatjes en spleetjes te wurmen.

Als student biologie moest ik octopussen ontleden. Hoewel je het vooraf wist, was het toch apart om toen echt te kunnen zien dat het enige harde onderdeel van dit weekdier precies op een snavel van een vogel leek. Een snavel van een papagaai, om precies te zijn. Ik heb hem jaren op mijn bureau gehad totdat hij, na een verhuizing, spoorloos verdwenen bleek te zijn. Hun bek, die zich tussen hun poten bevindt aan de onderzijde van het lichaam, wordt gebruikt om krabben en kreeften mee te eten, maar ook vissen, andere weekdieren en garnalen.

Intelligentie

Vissers beschreven al eeuwen geleden dat de octopus een intelligent dier zou zijn. In de tijd dat biologen de evolutielijnen nog opstelden op basis van uiterlijke kenmerken, werden octopussen beschouwd als vrij naaste organismen van de mens, wat het idee over deze intelligentie bevestigde want hoe dichter bij de mens, hoe slimmer meende men toen. Biologen schaalde de octopus zo in omdat deze dieren dezelfde soort ogen als mensen zouden hebben. Hier is echter sprake van analoge evolutie: we lijken op elkaar en daardoor zou lijken alsof we verwant zijn, maar in de evolutie is wel op meer plekken hetzelfde wiel uitgevonden door bijvoorbeeld een soortgelijke selectiedruk.

Daarbij is het menselijke oog toch echt fundamenteel anders dan dat van de octopus al lijkt het uiterlijk op elkaar. Dat kon men toen echter nog niet weten. Onze retina en bloedvaten zijn anders in het oog en wij hebben beide een lens, maar mensen vervormen deze lens om scherp te kunnen zien, de octopus verplaatst de lens naar voren of achteren om hetzelfde te kunnen doen. Daarbij is de octopus enorm kleurenblind.

Al staat de octopus ver van ons vandaan qua evolutie, we zijn zo’n 600 miljoen jaar geleden een andere weg in geslagen, zo gek is hij inderdaad nog niet. In laboratoria heeft men bijvoorbeeld kunnen aantonen dat ze kunnen leren en onthouden. Ze kennen speelgedrag en kunnen voorwerpen gebruiken om een doel te bereiken. Ze hebben daarbij de beschikking over een korte en een langer termijn geheugen. Ze kunnen daarmee leren om bijvoorbeeld de weg in een doolhof te onthouden.

Vissers beweren wel dat een octopus alleen uit een emmer klimt wanneer je er niet naar kijkt. Dit duidt op intelligentie van het dier. Immers, dit gedrag vertonen betekent dat je een plan hebt om niet opnieuw te worden gevangen. In laboratoria zag men ook octopussen die doppen van jampotjes konden draaien om het voer er in te kunnen bemachtigen. En we weten natuurlijk dat ze soms voorwerpen meeslepen om zich in te kunnen verschuilen als ze over een vlak stuk zand op de bodem van de zee kruipen.

Er bleken zelfs dieren te zijn die ’s nachts uit aquaria klommen (ze kunnen op het droge leven mits de kieuwen nat genoeg blijven) om op strooptocht te gaan om vervolgens ’s ochtends weer braaf in hun eigen aquaria te zitten. Menig zeeaquaria is op die manier vissen, kreeften en krabben kwijt geraakt uit andere bakken zonder te weten hoe dat nou toch kon gebeuren.

Proprioceptie

De ‘hersenen’ van de octopus bevinden zich niet zoals bij de mens vooral in het hoofd. Hoewel de omvang te vergelijken is met dat van een hond, bevindt zich het grootste deel in de uitlopers van de hersenen die tot ver in de poten doorlopen. Dat biedt een aantal mogelijkheden zoals dat de octopus met zijn poten het voedsel kan proeven. Maar ook dat deze poten min of meer onafhankelijk van het brein kunnen acteren. Het brein zegt “pak” en de poot weet dan zelf wat hij moet doen.

Daar tegenover is gebleken dat octopussen niet over een hele goede controle over hun lichaam als geheel beschikken. Ze zouden zich bijvoorbeeld niet altijd bewust zijn van waar iedere poot zich bevindt. Dat lijkt vreemd, zeker als je over een goed stel hersenen beschikt zoals de octopus. Mensen hebben dat bewustzijn immers wel. Dit verschil wordt verklaart door iets wat we proprioceptie noemen. Dit is het vermogen om de positie van je eigen lichaam waar te nemen en je daar bewust van te zijn.

Een mens heeft een mechaniek waarbij allerlei sensoren in ons spierweefsel onze hersenen informatie doorspelen over de stand en de beweging van onze lichaamsdelen. Dit leidt tot een zogenaamde proprioceptieve waarneming wat het lichaamsbesef oplevert. Kun je dit goed, dan beschik je over een goede motoriek. Wanneer je teveel alcohol hebt gedronken, wordt het gevoel voor evenwicht en proprioceptie verstoord. Vandaar dat je dan zo vreemd gaat lopen.

De reden dat een octopus dit veel minder heeft is omdat het dier, door de continue veranderende vorm en lengte van de poten, dit gewoon domweg niet zou kunnen verwerken. Bij de mens is het aantal mogelijkheden beperkt door de vaste vorm van onze ledematen en het gebruik van gewrichten. Daarom kun je met relatief weinig data veel te weten komen. Bij de octopus is zowat iedere lichaamshouding en -vorm mogelijk waardoor de hoeveelheid data die nodig is om dat continue in kaart te brengen gewoon veel te veel zou zijn. Hier lopen we dus blijkbaar aan tegen de beperking van de rekenkracht van het brein.

Een octopus zie je dan ook nog wel eens wat vreemd bewegen als hij zich verplaatst. Alsof sommige poten niet zo goed weten wat ze moeten doen en een eigen leven kennen. Dat klopt dus ook wel een beetje! Zwemmen kan hij overigens niet echt. Wat hij doet is water spuiten uit sifons (een soort gespierde kokers) zodat hij een waterstraal gebruikt om zich te kunnen verplaatsen. Zijn poten worden dan gewoon meegesleept.

Maar hoe komt het dan dat een octopus niet zijn eigen poten opeet omdat hij zou kunnen denken dat die niet bij hem zou horen als hij er zich toch niet bewust van is? De wetenschappers van het Interdisciplinary Center for Neural Computation in Jeruzalem vonden antwoord op deze vraag door bij octopussen een poot te amputeren (deze blijft nog een paar uur zelfstandig in leven) en verschillende octopussen en geamputeerde poten in dezelfde bak bij elkaar te zetten.

Uit dit onderzoek bleek dat een octopus die een poot van een ander vond, dit daadwerkelijk als voedsel aanzag en deze begon op te eten. Zijn eigen poot at hij echter niet op. Als die al werd opgepakt, dan gebeurde dat voorzichtig en werd hij daarna weer neergelegd. Blijkbaar herkent de octopus dat deze poot bij hem hoort, hoewel we nog niet weten welke stoffen daarbij gebruikt worden. Het beperkte lichaamsbesef zorgt er misschien voor dat hij zijn eigen poten op zou kunnen eten, maar blijkbaar voorkomt een ander mechaniek dat. We wisten al dat octopussen een stof uitscheiden die er voor zorgen dat de zuignappen (die een eigen leven leiden) niet de eigen huid vast kunnen pakken. Dit verklaart waarom een octopus niet met zichzelf in de knoop komt te zitten.

Een dergelijk onderzoek zou in Nederland overigens niet zo maar kunnen plaatsvinden. We weten dat octopussen pijn ervaren en daarom is voor deze diersoort uitzondering gemaakt op onderzoek zoals dat ook voor gewervelden geldt.

Camouflage

Iedere duiker die dat wel eens gezien heeft, zal het kunnen bevestigen: de snelheid waarmee, en de mate waarin, een octopus zichzelf kan verkleuren is indrukwekkend. In de huid bevinden zich hiervoor in de cellen zogenaamde chromatoforen. Dit zijn celorganellen die kleurstoffen bevatten. Door de distributie van de pigmentkorrels in de chromatofoor te veranderen, verkleuren de cellen en daarmee het dier. Hij lijkt hiermee wel wat op een afbeelding op een computerscherm. Per pixel (beeldschermpunt) kan de kleur worden bepaald zodat op hetzelfde scherm een foto, een tekening of een gekleurd vlak vertoond kan worden. Een octopus kan dus niet alleen verkleuren, hij kan ook patronen laten zien.

Nu is misschien het meest merkwaardige hier wel aan dat een octopus zelf helemaal niet zoveel kleuren kan zien. Hij ziet vooral groen. Uit testen bleek dan ook dat hij eigenlijk helemaal niet zo goed is in het nabootsen van zijn omgeving als deze niet natuurlijk is. Blauw-gele patronen kan hij immers niet zien en als hij daar op wordt geplaatst verkleurd hij naar een egale kleur.

Maar er blijkt nog iets aan de hand te zijn. In 2010 ontdekte wetenschappers dat het gen voor het zien van kleuren ook in de huid actief is. Mogelijk “ziet” de octopus dus ook kleuren met zijn huid, maar zeker weten doen we dat nog niet.

Inkt

Een octopus behoort niet voor niets tot de inktvissen en kan dus ook inkt spuiten. En ja, met die inkt kun je echt schrijven of tekenen. In de negentiende eeuw werd dit dan ook gewonnen uit inktvissen voor dit doel. Het werd met een beetje lak vermengd zodat het waterbestendiger werd en veel werk uit die tijd is daarmee geschreven of getekend. Deze inkt werd sepia genoemd wat verwijst naar de wetenschappelijke naam voor de zeekat die veel voor dit doel werd gevangen. Nog steeds maken we hier gebruik van, maar dan om voedsel mee te kleuren zoals spaghetti al nero di seppia (zwarte spaghetti met inkvis).

Een octopus is dus zeker niet de enige inktvis die inkt kan spuiten. Inktvissen gebruiken de inkt als ze zich bedreigd voelen en de normale camouflage of zichzelf verbergen niet meer werkt. Ze spuiten de inkt in het water zodat daar een wolk ontstaat en verdwijnen dan door die wolk heen. De inkt wordt bewaard in een inktzakje en wordt via de anus uitgespoten.

Giftig

Met het vermogen zich te camoufleren neemt de octopus de kleur aan van de achtergrond. Maar soms zie je octopussen die juist opvallend getooid zijn met blauwe ringen. Wees dan op je hoede! De blauw geringde octopus (komt bijvoorbeeld voor bij Australië) is misschien niet zo groot (vaak maar een paar centimeter groot) maar bijzonder giftig.

Alle octopussen zijn overigens giftig, maar deze soort is zo giftig dat hij beschouwd wordt als een van de giftigste diersoorten op de wereld. Als mens kun je er daarom aan sterven. Bij de beet van een octopus injecteert het dier een gift dat we tot de neurotoxine rekenen. Een gift dus dat het zenuwstelsel aantast. Hierdoor zal de prooi verlamt raken zodat hij opgegeten kan worden. Er bestaat overigens nog geen tegengif voor.

Zuignappen

Op de armen van de octopus bevinden zich zuignappen. Vaak zijn dat twee rijen naast elkaar. Een enkele soort heeft een enkele rij en sommige soorten kunnen armen afstoten bij gevaar zoals een hagedis zijn staart kan laten vallen.

De vele zuignappen worden niet alleen gebruikt om iets vast te pakken maar ook om te voelen en te proeven. Iedere zuignap bevat dan ook duizenden tast- en smaakreceptoren. Er is daarom niets wat hij aanraakt wat hij niet ook tegelijkertijd proeft.

Potvissen houden van reuze inktvissen. Alleen over reuze inktvissen zouden we met gemak een artikel kunnen schrijven. Heel lang wisten we niets van het bestaan van deze ‘kraken’, maar op potvissen vonden we wel de verwondingen van hun enorm grote zuignappen die ontstonden, zoals we nu weten, wanneer potvissen op deze dieren jagen en er weerstand wordt geleverd.

Vreemd bloed

Alsof de octopus al niet bijzonder genoeg is, is hij ook nog eens de trotse eigenaar van maar liefst drie harten. Een van deze harten doet het meeste werk en is daarom ook het sterkst. de twee andere harten zijn geplaatst bij de kieuwen. De reden hiervan is waarschijnlijk dat het bloed van de octopus, dat meer weg heeft van krabben en slakken dan van zoogdieren, moeilijker transporteert dan dat van zoogdieren maar wel met voldoende snelheid door de kieuwen moet stromen.

Zoogdieren zoals de mens gebruiken hemoglobine om zuurstof te binden terwijl inktvissen daarvoor hemocyanine gebruiken. Voor de aanmaak van hemocyanine wordt koper gebruikt. Als het weinig zuurstof bevat wordt het hierdoor doorzichtig en blauw zodra het zich aan zuurstof bindt.

Het is dit bloed dat de octopus in staat stelt om vrijwel over ter wereld voor te kunnen komen. Uit Duits onderzoek is gebleken dat de moleculen in dit bloed worden aangepast om onder verschillende omstandigheden de optimale hoeveelheid zuurstof te kunnen blijven leveren. Het onderzoek toonde namelijk aan dat octopussen uit verschillende omgevingen aangepast hemocyanine in hun bloed hadden zitten dat optimaal presteerde voor die omgeving.

Voortplanting

Een octopus wordt niet erg oud. Ze sterven niet lang na de voortplanting. De meeste worden daardoor niet ouder dan twee jaar. De mannetjes gebruiken tijdens de voortplanting een speciale arm die hectocotylus wordt genoemd omdat deze spermatoforen bevat. Dit zijn zakjes waarin spermacellen zich bevinden. Met de arm worden deze spermacellen bij het vrouwtje naar binnen gebracht. Meestal breekt die arm af en blijft achter in het lichaam van het vrouwtje.

Na rijping en bevruchting van de eitjes leggen de vrouwtjes rond de 200.000 eitjes die als trossen worden opgehangen of op de bodem worden gelegd. Het vrouwtje bewaakt de eieren en draagt er ook zorg voor. Door regelmatig vers water over de eitjes te spuiten zorgt ze er voor dat er voldoende zuurstof bij kan komen.

Na ongeveer een maand komen de eitjes uit en zullen de kleintjes onderdeel gaan vormen van het plankton totdat ze groot genoeg zijn om terug te zinken naar de bodem van de zee. Het vrouwtje sterft na die maand nagenoeg meteen.

Opeten

Over de hele wereld komt octopus voor en wordt daar ook gegeten. Het vlees van dit weekdier is echter taai en dient dan ook voor behandeld te worden voordat je het eet. Traditioneel werd het “geslagen”, dat betekent dat vissers de octopus tegen een steen aan sloegen om het vlees malser te maken. Wanneer je octopus koopt in een supermarkt is de voorbewerking meestal al gedaan en op een andere manier: ze gaan in een speciale centrifuge en worden daarna kort verhit tot veertig graden Celsius.

Op sommige plaatsen op de wereld worden de octopus bestanden (voorkomende aantallen dieren) bedreigd door overbevissing. Denk daarbij aan bijvoorbeeld Senegal of Marokko. De diersoort zelf wordt niet bedreigd. Wel is het een punt dat deze dieren vaak worden gevangen met sleepnetten waarmee heel veel bijvangst wordt gedood. We zouden ze ook anders kunnen vangen, maar dat wordt als te omslachtig of te kostbaar gezien.

Alien

Niet zo lang geleden verscheen er een serieus wetenschappelijk artikel waarin werd gesteld dat de octopus niet aards zou zijn en van een andere planeet op de aarde terecht zou zijn gekomen. Een buitenaardse invasie dus. Via een ijskomeet zouden bevroren eicellen op aarde terecht zijn gekomen en de octopus zou daar uit zijn ontstaan.

Het is inderdaad opvallend hoe bijzonder een octopus is en over welke eigenschappen deze beschikt. Ook genetisch gezien is het een bijzonder dier. Het heeft bijvoorbeeld meer eiwit-coderende genen dan de mens. Maar het artikel dat geplaatst werd in Progress in Biophysics and Molecular Biology werd niet door biologen geschreven maar door drieëndertig andere wetenschappers waarvan enkele over een discutabele faam bleken te beschikken. Het artikel werd door veel biologen weggehoond. De argumenten die in het artikel werden aangevoerd konden gemakkelijk door biologen worden weerlegd en om de toevoeging ‘verder onderzoek is nodig’ kon men alleen nog maar lachen.