Met de kerstboomworm lijkt het wel het hele jaar kerst. Miniatuur kerstboompjes versieren het koraal. Maar wat is dit eigenlijk voor iets precies?

De wetenschappelijke naam voor de kerstboomworm (Spirobranchus giganteus) doet vermoeden dat het om een reusachtig dier gaat, maar niets is minder waar! Met zijn maximale totale lengte van 12 cm (max 4 cm voor de kerstboompjes) behoort hij zeker niet tot de grootste kokerwormen die in het zoute water te vinden zijn.

De kerstboomworm behoort tot de Polychaeta (borstelwormen) waar momenteel zo’n 12.000 soorten van onderscheiden worden. Borstelwormen beschikken over chaetae (haren) die op vlezige uitsteeksels groeien. De meeste soorten leven in zout water. Iets meer dan 150 soorten komen in zoet water voor.

Verspreiding

De kerstboomworm komt voor in zowat alle tropische zoutwater gebieden en iedere duiker die ooit op dergelijke duikoorden heeft gedoken, heeft ze wel eens gezien. Het zijn net kleine kerstboompjes die zich bij onraad snel terug kunnen trekken in het koraal.

Van de kerstboomworm kennen we diverse varianten maar de gemiddelde duiker ziet de verschillen nauwelijks. Wat opvalt is de diversiteit aan kleuren waarin de kerstboomworm voorkomt. Er zijn witte, roze, maar ook blauwe, rode en gele exemplaren te vinden. Sommige beschikken zelfs over meerdere kleuren tegelijkertijd.

Woonplaats

De kerstboomworm is een echte kalkkokerworm. Wanneer hij zich ergens nestelt, kan hij als larve een gat in het koraal boren. Omdat hij van het koraal waarin hij het gat boort verder niet echt iets nodig heeft, hoeft dit koraal niet perse levend te zijn. Toch geeft hij daar wel de voorkeur aan omdat levend koraal de kalkbuis overgroeit en dit daarmee zorgdraagt voor extra camouflage en bescherming.

Er zijn ook gevallen bekend waarbij de kerstboomworm geen gat boort, maar zich tegen het koraal aan drukt. Het koraal groeit over de kerstboomworm heen zodat hij op die manier in het koraal komt te zitten.

De kerstboomworm lijkt voorkeur te hebben voor bepaalde koraalsoorten. Je ziet hem bijvoorbeeld vaak op hersenkoraal terug. Waarom dit zo is, weten we nog niet zo goed. Sommige biologen menen dat dit te maken heeft met de voortplanting, anderen menen dat dit te maken heeft met het vermijden van onbedoelde predatie.

In het gat wat ontstaat, brengt de kerstboomworm een koker van kalk aan. Zijn lichaam scheidt hiervoor kalk af. Ook gebruikt hij zandkorrels die hij heeft opgeschept. De rest van zijn leven zal hij zich in deze kalkbuis bevinden. Hij kan dan ook niet zwemmen of zich verplaatsen. Alleen de kerstbomen worden uit de kalkkokers gestoken, het grootste deel van de lichamen van de wormen blijven beschermd in de kokers zitten.

Zoals je op de foto hiernaast kunt zien, heeft de koker aan de bovenkant een doorn. Dit dient ter bescherming tegen mogelijke aanvallers die zouden willen proberen de worm uit de koker te halen. De koker kan verder worden afgesloten met een dekseltje van kalk. Dit dekseltje (het operculum) is voorzien van punten die mee moeten helpen belagers af te schrikken.

Wie die belagers zijn, weten we nog niet zo goed maar bestaan waarschijnlijk uit kreeften en krabben, maar ook uit garnalen en sommige vissen. Redenen te over dus om zich terug te kunnen trekken wanneer dat nodig mocht zijn.

Of het koraal geen last heeft van de kerstboomworm, is nog maar de vraag. Uit recent onderzoek is gebleken dat het veelvuldig openen en sluiten van het operculum schade kan toebrengen aan het koraal en dat veel kerstboomwormen op hetzelfde stuk koraal daarom mogelijk voor een probleem zouden kunnen zorgen.

Aquariumliefhebbers hebben de kerstboomworm ook gevonden. De kerstboomworm kun je daarom regelmatig in aquaria zien zitten. Je hebt dan natuurlijk wel een zoutwateraquarium nodig.

Kerstbomen

Iedere kerstboomworm steekt twee kerstboompjes naar buiten. Beide boompjes hebben dezelfde taken. Ze moeten bijvoorbeeld zorgen voor de ademhaling. Dit werkt ongeveer hetzelfde als bij de kieuwen van een vis: langs het dunne weefsel van de kerstbomen stroomt water met daarin opgeloste gassen. Door diffusie worden de gassen uitgewisseld.

Maar de takken van de kerstbomen dienen vooral om voedsel te vangen. Het gaat hierbij om plankton dat door de filtering van het voorbij stromende water kan worden gevangen. Het vasthouden van de prooi gebeurd doordat de kronen plakkerig zijn en stekelige borstelharen bevatten. Omdat de kerstboompjes gespecialiseerde mondaanhangsels zijn, bevindt de mondopening van de worm zich bij de basis van de kerstboompjes. De kerstboompjes transporteren het voedsel naar de mond van de worm via een soort transportband. Heel ingenieus allemaal!

Ook bevatten de kerstbomen zintuigcellen. Deze zijn nodig om in geval van onraad te kunnen reageren. In tegenstelling tot wat een aantal duikers meent, heeft de kerstboomworm hiervoor geen ogen. Toch schieten de boompjes bijzonder snel weg wanneer je in de buurt komt om bijvoorbeeld een foto te maken. De reden hiervan is dat de zintuigcellen reageren op onverwachte bewegingen in het water. Een soort druksensoren dus.

Wanneer je uitademt als duiker op meer dan een meter afstand van de kerstboomworm kunnen deze druksensoren al een reactie uitlokken. Het richten (optillen en daarmee water verplaatsen) van de camera kan hetzelfde effect hebben. Maar let wel: de kerstboomworm leert. Daarom kun je ook kerstboomwormen tegenkomen die zich niet terug zullen trekken wanneer je dichtbij komt. Zij hebben blijkbaar geleerd dat ze van de waterbeweging die wij als duikers maken niets te vrezen hoeven te hebben.

Voortplanting

Er bestaan vrouwelijke en mannelijke kerstboomwormen. Zoals veel zoutwaterdieren laten ook de kerstboomwormen de gameten (eicellen en spermacellen) in het water vrij. Deze gameten vinden elkaar in het vrije water per toeval en bevruchten elkaar daar. De daaruit (al binnen 24 uur) voortkomende larven worden een onderdeel van het zoöplankton en komen uiteindelijk terecht op het koraal. Op deze manier verspreidt de kerstboomworm zich naar andere plekken.

Deze manier van verspreiding blijkt succesvol voor de worm want hij komt inmiddels voor in vrijwel al het zoute water dat warmer is dan 25 graden Celsius. Als je daarbij bedenkt dat het dier maar liefst 40 jaar oud kan worden en hij voor komt vanaf de plek waar je de branding niet meer merkt, is het niet zo vreemd dat je als duiker dit fraaie dier vaak tegen kunt komen!