Sommige mensen die net beginnen te duiken vinden het maar vreemd: mosselen in zoet water. Toch horen deze dieren net zo goed thuis in het zoete water als de voorn en de baars. Reden om er wat meer over te weten te komen!

Twee kleppen

Zoetwatermosselen (ook riviermosselen genoemd) behoren tot de zogenaamde tweekleppigen. De tweekleppigen, door biologen Bivalvia genoemd, behoren op hun beurt weer toe tot de weekdieren en zijn daarom verwant aan slakken en bijvoorbeeld inktvissen. Niet iets waar je misschien als eerste aan zult denken wanneer je een mossel ziet.

De Nederlands inheemse soorten behoren tot de Najaden. Najaden is een Nederlandse naam, biologen spreken liever van de Unionidae familie. De meeste soorten van deze familie leven in zoetwater. Denk bijvoorbeeld aan de platte zwanenmossel.

De zwanenmossel

De zwanenmossel is (hoe kan het ook anders) vaak wit van kleur en dus gemakkelijk herkenbaar. Ook aan zijn lengte is hij gemakkelijk herkenbaar want hij kan maar liefst 20 cm lang worden. Daar doen ze dan wel wat jaren over, maar die tijd hebben ze. Ze kunnen met hun twaalf jaar immers best oud worden voor dit soort kleine dieren!

Als duiker zie je ze wel, maar levend nagenoeg altijd wel slechts deels. Ze graven zich namelijk voor het grootste deel in en houden alleen maar dat deel boven de grond waarmee ze het water filteren. Mosselen filteren water door de kleppen te openen en een waterstroom op gang te helpen. Het voedsel wordt uit het voorbij stromende water gevist en geconsumeerd.

De kleppen worden door spieren bewogen. Een mossel zoals de zwanenmossel heeft relatief sterke spieren. Het is voor een mens nagenoeg onmogelijk de schelp te openen wanneer het dier met zijn spieren de kleppen op elkaar houdt. Vaak breekt dan eerder de schelp dan dat de mossel het van je verliest qua spierkracht.

Omdat de zwanenmossel heel gevoelig is voor watervervuiling, worden ze gebruikt als indicator voor de kwaliteit van het water. Voor ons duikers geldt dat als je ze veelvuldig op een duikstek tegenkomt de waterkwaliteit ongetwijfeld goed zal zijn. En in Nederland is dat gelukkig op veel plekken! Anders is dit in Duitsland en bijvoorbeeld Polen. Daar staat de zwanenmossel op uitsterven. Een slecht teken dus.

Tijdens de Dive4all onderwaterfotografiecursus die we in begin 2022 voor onze leden organiseerden, vroegen we de deelnemers ons van een aantal foto's te voorzien voor dit artikel. De foto's die bij dit artikel geplaatst zijn, komen uit die groep. Ze zijn gemaakt in de Spiegelplas. Je ziet geen zwanenmosselen maar de grote hoeveelheid zoetwatermosselen op de foto's is toch tekenend voor hoe schoon het water hier is en waarin men geweldig goed kan duiken en zwemmen. 

Omdat zoetwatermosselen een rol spelen bij de voortplanting van bijvoorbeeld de bittervoorn, betekent het verdwijnen van de zwanenmossel en soortgelijken in kwalitatief minder goed water ook het verdwijnen van de bittervoorn. Bittervoorns leggen namelijk eitjes in dit soort mosselen.

De driehoeksmossel

Zoetwatermosselen komen over de hele wereld voor. In Noord-Amerika vind je de meeste soorten terug. Het aantal soorten loopt daar tot de 300. Omdat zoetwatermosselen vooral voorkomen in zuurstofrijk water, vind je de meeste soorten terug in beekjes en rivieren (vandaar riviermossel). Maar, als Vinkeveenduiker of bezoeker van de Spiegelplas, zul je ook daar de zoetwatermosselen ook veelvuldig zijn tegengekomen.

Wat gezegd moet worden is dat er nogal wat exoten als zoetwatermossel in Nederland voorkomen. De driehoeksmossel (Dreissena polymorpha) is daar een goed voorbeeld van. Een soort die je in Vinkeveen meestal tegen het lijf loopt. Deze wordt zo’n 4 cm lang en is piramidevormig. Deze mossel kent mannetjes en vrouwtjes. Er vindt dan ook geslachtelijke voortplanting plaats.

Zoals je misschien wel eens gemerkt hebt kunnen dit soort mosselen zich met zogenaamde byssusdraden goed hechten aan een harde ondergrond. Hierdoor zie je ze nog wel eens in een kluitje op een steen of een stuk hout zitten. Op de foto's hiernaast zie je dat ze aan palen vastzitten en zelfs aan een gladde wc pot zijn vastgehecht die daar op op de bodem ligt. 

Een byssusdraad bestaat uit een bundel vezels van een kleverig organisch materiaal die wordt afgescheiden door de voet van de mossel. De draden worden pas hard in het water. Omdat de byssysdraden zo taai zijn en de mossel op zijn plaats houden, worden ze ook wel ankerdraden genoemd.

Mosselzijde

Leuk om te weten: van byssysdraden wordt in Italië zogenaamde mosselzijde gemaakt. Mosselzijde is zeer kostbaar en wordt gebruikt voor textiel met een glanzend uiterlijk. Het maken van mosselzijde werd altijd door een Italiaanse familie gedaan die dit al eeuwen voor haar rekent neemt. Het zijn alleen de vrouwen in die familie die weten hoe dit moet. Op dit moment zou er nog maar een vrouw zijn die over deze kennis beschikt en zij is niet van plan het door te leren. Het eindproduct is niet te koop en mag volgens de traditie alleen maar worden weggegeven. Zoek op haar naam in Google: Chiara Vigo en je zult er leuke artikelen over vinden!

De driehoeksmossel heeft West-Europa uit Rusland overigens kunnen bereiken nadat men de verbindingskanalen tussen de rivieren in Midden- en Oost-Europa heeft gegraven in de 19e eeuw. Veel plezier had men er niet van. De driehoeksmossel richt namelijk nogal wat schade toe aan schepen en buizen zoals die van waterleidingbedrijven. Daarnaast heeft hij een aantal inheemse soorten behoorlijk verdrongen.

Keerzijde is wel dat de driehoeksmossel voedsel is voor een aantal soorten vogels. Kuifeenden vinden het bijvoorbeeld een ware lekkernij. Daarnaast filteren deze mosselen het water waardoor het schoner wordt. Omdat de driehoeksmossel in zulke grote hoeveelheden voorkomt, zet dat echt zoden aan de dijk en hebben wij als duikers daar dus voordeel van!

Voortplanting

De soorten uit de Unionidae kennen een unieke levenscyclus. De meeste soorten zijn van gescheiden geslacht, zoals de driehoeksmossel, maar een aantal soorten is ook hermafrodiet.

Vaak wordt het sperma van het mannetje in de mantelholte van het vrouwtje gebracht. De bevruchte eieren worden bij de kieuwen bewaard zodat ze daar tot ontwikkeling kunnen komen. Uiteindelijk worden het dan larven die zich moeten gaan vasthouden aan een gastheer (een vis) en daar weken aan vast kunnen blijven zitten voordat ze loslaten en zich als een soort mini mosseltjes in het zand graven. Overigens is het niet zo dat de larve zich zo maar onschuldig vasthoudt aan de gastheer. Hij vormt een cyste (een soort ontstekingsknobbel gevuld met vocht) waar hij in zit en zich voedt met het weefsel van de vis.

Om een gastheer te lokken, vergroeit de rand van het lichaam van het vrouwtje van de zakmossel tot een soort namaak vis. Je ziet er zelfs ogen op terug. De mossel beweegt dit visje als lokkertje. Vissen die daarop afkomen worden verrast met een lading larven die op hun worden losgelaten. De manier om een gastheer te vinden!

Tenslotte

Als filtervoerder leeft de mossel betrekkelijk eenvoudig en lang op dezelfde plek. Maar met zijn toch wel ongewone voortplantingscyclus is het toch wel een best interessant dier, nietwaar? In het algemeen durf ik best te stellen dat hoe meer je over de natuur weet, hoe verbaasder je zult zijn. En als duikers bevinden we ons daar midden in en kun je er ook nog leuk foto's van maken!

Er gebeurt in de natuur waarschijnlijk veel meer dan dat je op eerste gezicht zult denken. Je hoeft geen science fiction films te bekijken om de meest opvallende, interessante of merkwaardigste levensvormen te kunnen bekijken en te onderzoeken. Dat geeft ons niet alleen meer inzicht in de ons omringende wereld en haar werking, het leert ons ook iets leuks dat net zo goed als frustrerend beschouwd kan worden: er is zoveel te weten dat het onmogelijk is het allemaal te weten te komen. Maar daarom is duiken misschien dan ook wel zo leuk: iedere dag weer wat nieuws te ontdekken!