Barracuda’s zijn mooi nietwaar? Maar onderschat ze niet. Er zijn al heel wat duikers door barracuda’s aangevallen! Koraalduivels moet je mee oppassen, dat weten we allemaal. Maar haaien, zijn die echt zo ongevaarlijk? Over zin en onzin rond gevaarlijke vissen.

Haaien zijn maar domme beesten. Ze zijn ontstaan in een periode dat er nog maar weinig rijkelijk met hersencellen werd rondgestrooid en sinds die tijd zijn haaien weinig door ontwikkeld. Dat laatste laat echter ook zien dat het een succesvolle diersoort is. Als je succesvol bent in het dierenrijk, kun je blijven wie je bent. Schildpadden, kwallen, krokodillen en haaien zijn goede voorbeelden van uiterst succesvolle diersoorten. Mensen inderdaad niet. Maar ja, die doen ook nog niet zo lang mee.

Dat haaien niet zoveel ‘brains’ hebben, maakt ze niet minder interessant. Menig duiker kirt immers wanneer een rifhaai voorbij komt. Walvishaaien ‘moet je gezien hebben’. Maar ook luipaardhaaien zijn geliefde onderwater objecten waar duikers bewonderend naar kunnen staren. Onder duikers gaat de fabel rond dat haaien ongevaarlijk voor ons zijn en dat je er dus ongeremd van kunt genieten. Hmmm….

Zelf heb ik wel eens spannende momenten meegemaakt door onbevangen een kleine grot in de Rode Zee in te gaan, waar zich een haai in bevond. Ik had dat niet verwacht, maar die haai ook niet. De enkele momenten dat ik de grot deelde met deze white tip zijn me goed bijgebleven. Een van de indrukwekkendste duiken en momenten die ik ooit onder water meegemaakt heb. En ja, ik weet natuurlijk dat ze je niets doen, maar dan ga je toch even twijfelen. En soms niet geheel onterecht!

Dat haaien je niets doen is namelijk een fabeltje. Als bioloog denk ik daar wel het een en ander van te weten, zonder mezelf als expert te willen of mogen betitelen. Het is waar dat haaien en dolfijnen elkaar niet goed liggen. En dolfijnen kunnen haaien ‘verslaan’. Dat doen ze door met hun snuit hard tegen de onderkant van de haai te zwemmen of tegen de kieuwdeksels van de haaien aan te zwemmen. Een soort wurgen onder water dus.

In de ogen van haaien lijken duikers wel wat op dolfijnen. Grotere dolfijnen worden in kuddes niet zo snel als prooi gezien, dus zo tuk zijn ze niet op ons. En die bellen die we uitblazen zijn natuurlijk ook vreemd, dus dat helpt ook niet mee aan een goede vriendschap. Als haaien op dolfijnen jagen, dan is dat vooral op de jonge exemplaren die buiten de kudde zwemmen. Haaien zien ons dus meestal liever gaan dan komen. Dat is een voordeel voor ons. Daarnaast zijn ze schuw en zijn wij als duikers best grote prooien. Als een haai op de bodem ligt, blijft hij in de regel liggen als je hem van de kopskant benadert. Door je te zien kan hij inschatten of je een bedreiging vormt. Kom je ineens voor hem onverwacht van de achterkant, dan schrikt hij en is hij zo weg. Kan hij echter niet weg, en schrikt hij, dan moet je oppassen.

Dit geldt natuurlijk voor white tips en bijvoorbeeld luipaard haaien want die komen we vroeg of laat tegen, maar hoe zit het met mensenhaaien en bijvoorbeeld tijgerhaaien? De mensenhaai kennen we allemaal. Films genoeg en de gevolgen daarvan ook: massale jacht op haaien uit angst. Alle haaien, wel te verstaan. Ook de kathaai of bijvoorbeeld de doornhaai. Mensen weten nu eenmaal niet zoveel van de wereld waarin ze leven en zijn tot etikettering geneigd. Hierdoor nam de haaienstand drastisch af tot zowat uitsterven van sommige soorten toe. Biologen hebben nu nog de grootste moeite de haaistand weer terug te brengen naar wat het ooit was.

De mensenhaai is eigenlijk zijn naam niet waardig. Tijgerhaaien zijn veel gevaarlijker voor ons. Dit soort haai is ongehoord gevaarlijk en onvoorstelbaar vraatzuchtig. Jaws I, II en III hadden over deze haai moeten gaan. Hij houdt zich op in de nabijheid van schepen en in de tropen zwemt hij soms havens in en gaat hij ver richting strand. Ze kunnen tot zes meter lang worden en moeten echt als een van de gevaarlijkste soorten worden beschouwd.

Niet dat de mensenhaai ongevaarlijk is. Deze soort is een echte visrover maar houdt ook best van badende mensen of schipbreukelingen als hij daar eenmaal de smaak van te pakken heeft gekregen. Maar wij staan nu eenmaal niet standaard op de menukaart van de haai dus hij kent ons niet als prooi, dat moet hij eerst leren. Omdat dit beest maar liefst twaalf meter lang kan worden, is dit toch niet echt een visje die je weg jaagt door wat bellen uit blazen of een tik op de neus te geven, zoals wel eens gesuggereerd wordt onder duikers.

Sportduikers maken vaak melding van de zooghaai. Deze wordt zo’n 3,5 meter lang en is een nachtdier. Omdat deze zich overdag graag tussen het koraal ophoudt, wordt hij vaak gezien. Hij is gemakkelijk te herkennen aan zijn twee korte baarddraden. Niet gevaarlijk, want hij eet vooral kleinere ongewervelde dieren.

Maar wat is niet gevaarlijk? Ieder dier zal zich moeten beschermen als het niet meer kan vluchten. En er zijn maar drie mogelijkheden: passief worden, vluchten of vechten. Geloof me, een visje van twee meter is onder water reusachtig sterk. Hij kan zijn maaltijd dan nog zo graag samenstellen uit kleine ongewervelden, als je echt in de weg zit, dan verlies je het, en niet zo’n klein beetje ook!

Onder normale omstandigheden zijn haaien voor duikers ongevaarlijk, op enkele soorten na. De tijgerhaai en de mensenhaai bijvoorbeeld. Maar geef ze de ruimte en je zult er weinig last van hebben. Sommige soorten moet je echter meiden. Bijvoorbeeld de hamerhaai. Over de hamerhaai wordt veel onzin gezegd en geschreven. De hamerhaai is veel agressiever dan dat vaak aangenomen wordt. Ze kunnen wel vijf meter lang worden en omdat hij leeft in de ondiepere wateren van de continentale plateaus, kun je ze als duiker dus echt wel tegenkomen. Ze zwemmen niet zelden in grote scholen. Oppassen, niet zo lief als wel aangenomen wordt onder duikers!

De laatste jaren worden er in het Middellandse zeegebied steeds meer mensen aangevallen door de blauwe haai. Het is een typische bewoner van de wijde open zee die zich niet zo vaak in de nabijheid van kusten vertoond. Het is zo’n jager die een makkelijke prooi niet zomaar aan zich voorbij laat gaan. Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? De mens is een gemakkelijke prooi. Omdat we (ook voor het duiken) steeds verder de zee op gaan, neemt het aantal ongevallen hiermee toe.

Het zijn natuurlijk niet alleen de haaien die risico’s voor duikers vormen. Haaien vormen procentueel gezien maar een kleine kans dat je er door zou worden aangevallen. Steenvissen vormen een veel groter gevaar. Kwallen en vuurkoraal idem dito. Er worden ook meer duikers aangevallen door barracuda’s dan door haaien. En roggen kunnen er ook wat van.

Roggen zijn min of meer platgedrukte haaien. Hun bouw wijst op het bodemleven dat ze veelal voeren. Pijlstaartroggen hebben een zweepstaart waarop een of twee scherpe stekels staan. De stekels zijn meestal gezaagd. Het zijn vertegenwoordigers van een ruim negentig soorten tellende familie. Het geslacht Dasyatis is het soortenrijkst, en alle leden van dit geslacht zijn met een gevaarlijke gifstekel uitgerust.

De meeste soorten liggen plat op de bodem en zijn dusdanig in kleur en tekening aan de ondergrond aangepast dat ze vrijwel niet zichtbaar zijn. Als je ze raakt, zwiept de staart met kracht omhoog en als de gifstekel je been of arm indringt, kan hij je zo hard raken dat zelfs het bot beschadigd kan raken. De giftige punt breekt daarbij vaak af. De daarop volgende ernstige bloedvergiftiging loopt soms af met de dood van het slachtoffer.

De kans is niet zo groot dat je, wanneer je duikt in de daartoe aangewezen bekende duikstekken, aangevallen zult worden door het onderwater leven. Maar het is onzin om te beweren dat er geen risico’s zijn. Vuistregel voor iedere duiker zou moeten zijn dat ieder dier zijn bewegingsruimte moet hebben, en dus ongestoord moet kunnen bewegen. Ze mogen nooit op welke wijze dan ook aangeraakt worden en je mag ze nooit met de lamp in de ogen schijnen. Deze vuistregel is goed voor alle levende wezens onder water, waaronder ik voor het gemak dan ook maar even de duiker schaar.