Een poetsstation (soms ook reinigingsstation genoemd) is een plek waar verschillende soorten dieren onder water bij elkaar komen om te kunnen worden schoongemaakt. Een soort car wash dus, maar dan voor vissen. Het bestaat echt! Welkom in de wereld van de poetsstations!

Oscar van Shark Tale

In Shark Tale (een Amerikaanse animatiefilm uit 2004) maken we kennis met Oscar die werkt in een dergelijk poetsstation. Hij beweert de haai Frankie te hebben gedood. Dat blijkt niet waar te zijn, maar hij vertelt dat om zijn imago op te krikken.

Oscar is namelijk een kleine poetslipvis die werkt bij Whale Wash. Als kind werd Oscar gepest omdat zijn vader slechts een tongschrobber was. Ook iemand die dus werkte in een poetsstation en zich onderaan de statusladder van rifvissen zou bevinden. Iets om je voor te schamen, meende Oscar.

In de film

In Shark Tale zien we hoe grote vissen Whale Wash aandoen om daar een complete wasbeurt te kunnen krijgen. Allerlei dieren, waaronder garnalen en kleine visjes zoals Oscar, werken hard om daar hun inkomen te kunnen verdienen.

Dit idee is niet geheel fictief maar gebaseerd op de werkelijkheid. Zowel in zoet- als in zoutwater komen dit soort poetsstations in het echt namelijk voor. Niet alleen vissen, maar ook nijlpaarden en schildpadden laten zich in dit soort poetsstations reinigen. En er wordt inderdaad hard geklust door allerlei soorten dieren, al zal er zich geen Oscar tussen bevinden die een haai beweert te hebben gedood.

Plek in het ecosysteem

De schoonmakers van poetsstations nemen een ongelooflijk belangrijk onderdeel in van een gezond rif-ecosysteem. Hoewel je misschien denkt dat de zee schoon is en dieren niet erg vuil kunnen worden, vergis je je daar snel in. Het wemelt er van de bacteriën en parasieten.

Onderzoek heeft aangetoond dat wanneer poetsstations worden verwijderd, de klanten daarvan wegtrekken uit het gebied en de vissen die wel blijven last krijgen van allerlei aandoeningen zoals schimmelinfecties, beschadigingen aan vinnen, etc.. Onontbeerlijk en super belangrijk dus!

Wat gebeurt er?

Tijdens het ‘poetsen’ worden parasieten van en uit het lichaam van het te reinigen dier verwijderd. Lipvissen en grondels zijn veel voorkomende schoonmakers, maar onder de schoonmakers bevinden zich ook kreeftachtigen zoals garnalen.  

Wanneer een dier het poetsstation in zwemt, opent hij zijn bek en gaat zo liggen dat de schoonmakers weten dat hij gereinigd wil worden. De klant laat hiermee ook zien dat hij de schoonmakers niets aan zal doen. Sommige schoonmakers zwemmen tijdens het schoonmaken de opengesperde bek binnen en af en toe zie je ze zelfs door de kieuwdeksels weer naar buiten komen.

De schoonmakers leven van de parasieten terwijl de gastheren daarvan ontdaan worden. Een interessante vorm van symbiose die je soms ook op het land tegenkomt. De roodsnavelossenpikker is hier een klassiek voorbeeld van. Deze vogel leeft van de parasieten die op en in de huid van vaak grote zoogdieren zoals nijlpaarden leven. Het nijlpaard heeft baat bij deze Afrikaanse vogel omdat daarmee teken uit zijn oren worden gehaald.

Nu gebied de eerlijkheid wel te vertellen dat de roodsnavelossenpikker altijd wel gezien werd als het voorbeeld voor mutualisme, maar dat dit niet helemaal terecht is. Deze vogel is een beetje een stouterd. De roodsnavelossenpikker blijkt de wonden van zoogdieren namelijk expres wat groter te maken zodat hij er zelf ook bloed uit kan drinken. Daarnaast eten ze vooral parasieten die zichzelf vol hebben gezogen met bloed, de rest laten ze zitten. Wat dat betreft zijn het zelf dus een soort parasieten. Visjes zoals Oscar doen dat niet. Hier is echt sprake van mutualisme. Bij de roodsnavelossenpikker zou je kunnen spreken over iets wat biologen parasitisme noemen.

Mutualisme

Als je twee soorten dieren hebt die beide voordeel hebben van een relatie, dan spreken we van mutualisme. Mutualisme is een vorm van symbiose. Oscar dus met zijn klanten.

Commensalisme is een andere vorm van symbiose. Hierbij heeft de ene soort voordeel terwijl de andere soort er geen nadeel van ondervindt. Poolvossen hebben dat met ijsberen. Als de ijsberen klaar zijn met het eten, vreten de poolvossen de resten op.

Er bestaan nog meer soorten van symbiose. Denk maar eens aan parasitisme van de roodsnavelossenpikker waarbij een soort zich ten koste van de andere soort handhaaft.

Poetsvissen

De poetsvis, zoals de Labroides Dimidiatus, kun je goed in aquaria houden. De poetsvis wordt zo’n 12 cm lang en ziet er een beetje uit als een recht wit streepje voorzien van gekleurde streepjes. Die bouw is handig om overal goed bij te kunnen. Het zijn vlotte zwemmers maar springen ook goed. Daarom is een deksel op het aquarium geen overbodige luxe. 

In een aquarium is een poetsvis net zo nuttig als in de zee omdat ze de parasieten die op de huid van de andere vissen zitten eten. Soms gebruiken ze hier in het aquarium een vaste plek voor, net zoals een poetsstation in de zee. Natuurlijk moet je in het aquarium dan wel ook een aantal grotere vissen hebben zitten.

Valse schoonmakers

Er zijn vissoorten die doen alsof ze schoonmakers zijn. Deze vissen bootsen het gedrag van schoonmakers na en zien er zelfs uit zoals de echte schoonmakers.

Binnen de biologie kennen we de term mimicry toe aan dieren die sterk lijken op andere dieren of planten en waarbij het uiterlijk is ontstaan door meer dan toeval alleen. Je kunt op een andere soort lijken omdat je je als soort bijvoorbeeld in hetzelfde gebied hebt ontwikkeld of omdat je op dezelfde prooi jaagt, maar als je dat niet doet, dan is het niet zo logisch dat je er hetzelfde uit zult zien. Toch komt dit voor.

Biologen nemen wel aan dat je als soort baat kunt hebben om op een andere soort te lijken omdat je hiermee minder op zult vallen (het werkt dan als een soort camouflage) of omdat eventuele belagers je dan bijvoorbeeld liever links laten liggen (nabootsen van het uiterlijk van een giftige slang of een wesp).

Als je er uit ziet als een poetsvis en je gedraagt je ook zo, dan is de kans groot dat een vis die zich schoon wil laten maken daar intrapt. Net zoals haren knippen of puisten uitknijpen soms een beetje pijn kan doen, blijft de schoon te maken vis rustig liggen wanneer hij wat pijn voelt. Dat hoort er nu eenmaal bij, zal hij denken. En hij staat de pijnveroorzaker ook in vertrouwen toe hem te benaderen.

De valse schoonmaker wordt daardoor in staat gesteld om bijvoorbeeld wat vlees weg te nemen of schubben te verwijderen. Uitgekookte jongens, die valse schoonmakers!

De valse poetsvis (Aspidontus taeniatus) is een dergelijke valse schoonmaker die het gedrag van de echte poetsvis nabootst. Deze valse poetsvis bijt stukjes vlees uit de huid van het slachtoffer en veroorzaakt daarbij zoveel pijn dat hij snel moet maken dan dat hij wegkomt nadat hij heeft toegeslagen. Het is de klant meteen duidelijk dat hij niet aan het schoonmaken is! Soms wordt hij daarom door het slachtoffer achtervolgd. Een soort ‘ruitje inslaan’ van een auto dus, terwijl de bestuurder er nog inzit voor een verkeerslicht, uit de wagen springt en de inbreker na rent. 

Vissen bekijken

Wij zien wel eens bijzondere dieren tijdens onze duiken. Soms krijgen wij daarom wel eens de vraag waar je het beste bepaalde dieren kunt spotten, zoals snoeken, haaien, kreeften, paling, de reuzenmanta of maanvissen en ga zo maar door. Het zien van bepaalde dieren is geen toeval. Met wat biologische achtergrond kun je niet zeker weten dat je ze tegenkomt, maar je kunt wel voorspellen waar de kans groter is dat je de dieren aantreft. Poetsstations spelen daar een belangrijke rol in.

Grotere diersoorten zoals haaien en roggen bezoeken periodiek poetsstations. Omdat deze poetsstations zich in het koraalrif bevinden, komen deze dieren op de schoonmaakmomenten naar het koraal toe en je kunt daar bij een aantal diersoorten zowat de klok op gelijk zetten.

Daarnaast zijn sommige poetsers gespecialiseerd in bepaalde ‘klanten’. Als je weet waar deze poetsers zich bevinden, dan kun je er geld op inzetten dat zich hier in de buurt ook een poetsstation voor deze klanten bevindt. Maanvissen worden bijvoorbeeld bediend door Keizersvissen (Angel Fish) en Wimpelvis (Banner Fish). Zie je daar niet veel van bij elkaar, dan hoef je daar ook geen maanvissen te verwachten.

De reuzenmanta komt rond Bonaire voor. Helaas wordt deze soort sterk bedreigd. Soms springen ze boven het water uit om indruk te maken op de vrouwtjes, maar dat zie je nog maar zelden. Deze reuzenmanta laat zich in het ondiepe water op gezette tijden in de bekende poetsstations rond Bonaire schoonmaken en vangt daar ook plankton. Soms blijven ze er dan enkele dagen hangen. Als duiker kun je op dat soort momenten dit imposante dier bekijken, de kans daarop wordt echter wel steeds kleiner.

Reclame maken

De dieren die schoonmaken hebben natuurlijk baat bij het schoonmaken en moeten daarom wel gevonden worden. De schoonmaak garnalen (cleaner shrimp) maken reclame voor hun diensten door met hun antennes naar vissen te wuiven. Heel grappig om te zien! Poetsvisjes voeren regelmatig een korte dans op om aan te geven dat ze beschikbaar zijn voor schoonmaakdiensten. Dit alles kun je overigens ook in Shark Tale uitgebreid terugzien.

Soms is het druk en kun je met recht spreken over een goed lopende wasstraat. Als duiker valt op die plekken op dat je meerdere vissen van diverse soorten in een rijtje ziet liggen wachten. Ze wachten daar netjes totdat ze aan de beurt zijn. Filevorming dus.

Als duiker

Kijk vooral daar waar zich in het koraalrif hersenkoraal bevindt. Onze ervaring heeft ons geleerd dat je daar vaker poetsstations terug kunt vinden. Zwaaiende garnalen, dansende poetsvisjes (vaak zijn ze met z'n tweeen) en een file aan vissen bevestigen vanzelfsprekend de juiste locatie.

Je kunt een poetsstation aardig dicht benaderen, maar blijf toch op gepaste afstand. Je wilt het proces immers niet verstoren. Maar zwem er vooral ook weer niet te snel langs, neem liever de tijd en blijf van een afstandje kijken. Het typische gedrag van de dieren rond zo’n poetsstation is niet alleen frappant om te zien maar ook echt de moeite van het bekijken waard!

Wat je het zal opvallen is dat een vis zoals de tandbaars, die echt een roofvis is en de kleine schoonmakers zo zou kunnen opeten, tijdens het schoonmaken alle jacht stopt. Als je daarentegen aanwezig bent wanneer een valse poetsvis de rust verstoord, dan zie je dat iedereen snel wegduikt. Alsof er een alarm afgaat maakt iedereen zich in een klap uit de voeten. De grote vis is dan woedend geworden en bijt in alles wat hij maar kan uit frustratie. Zijn vertrouwen is immers geschonden.

Daarom hebben de schoonmakers er net zo goed baat bij als hun klanten wanneer de valse schoonmakers zich niet laten zien. Ze zullen dergelijke vissen proberen te verjagen als ze die herkennen. Het schoonmaken vindt plaats met wederzijds vertrouwen. Dat vertrouwen moet niet onnodig verstoord worden. Wat dat betreft zijn het net mensen…

Terug naar Shark Tale

Op het moment van schrijven van dit artikel heeft Netflix Shark Tale in zijn aanbod opgenomen. Daarom zullen we geen plot vertellen om spoiling te voorkomen. Wel willen we hier aangeven dat in Shark Tale uiteindelijk zal blijken dat het poetsen als poetsvis helemaal zo gek nog niet is, dat je trots kunt zijn op een vader die tongschrobber is en dat ‘on top of the chain’ niet altijd hoeft te betekenen dat je bovenaan de voedselpiramide staat.

Poetsstations zijn, zoals ook uit de film blijkt, een belangrijk onderdeel van het onderwaterleven. Iets om zuinig op te zijn!