Welke duiker heeft ze niet gezien? Die kreeftachtige kleine diertjes die in Zeeland soms zowat doorzichtig zijn, maar in tropische wateren soms een stuk groter en prachtige kleuren kunnen hebben? En in hoeveel oosterse gerechten kom je ze niet tegen? De garnaal. Wat is dat eigenlijk voor een dier?

Stoned?

Het liedje "Stoont als een garnaal" uit 1975 van Van Kooten en De Bie (de titel is opzettelijk verkeerd geschreven) suggereert dat een garnaal maar een sloom diertje zou zijn dat zich lekker ontspannen zou gedragen. Met deze uitdrukking wordt tegenwoordig bedoelt dat iemand in hoge mate onder invloed van drank of drugs zou staan. Maar een garnaal heeft niets met stoned te maken. Hij gedraagt zich niet stoned en je wordt er ook niet stoned van, zoals soms beweerd wordt. Het tegendeel is eerder waar!

Veel soorten

Garnalen behoren tot de kreeftachtigen, maar er bestaan wel meer dan 3200 soorten van. Hoewel vaak anders gedacht, horen bijvoorbeeld gamba’s daar weer niet bij. Garnalen hebben namelijk een platte kieuwstructuur, Gamba’s een vertakte.

Garnalen hebben (natuurlijk) kieuwen en hoewel ze zowel in zoet- en zoutwater voorkomen, hebben de verschillende soorten wel een ding gemeen: hoe warmer het water wordt, hoe groter meestal de soort. Daarom hebben wij in Nederland wat kleinere garnalen. Iets wat je meteen herkent wanneer je garnalen in de viswinkel koopt. De Nederlandse garnaal, de gewone Europese garnaal (Crangon crangon), wordt overigens wel beschouwd als een van de lekkerste.  We kennen veel meer zout- dan zoetwater garnaalsoorten. Wat je in de winkel aan garnalen koopt, is daarom vrijwel altijd uit zoutwater gevist. Aquaria wel te verstaan omdat veel garnalen voor de consumptie worden gekweekt.

Chillen met pleopoden

Een garnaal is een nachtdier. ’s Nachts zoekt hij naar voedsel en is hij het meest actief. De meeste soorten jagen niet, die eten vooral resten van dode planten en dieren. Een opruimer dus, de gemiddelde garnaal.

Overdag hangt hij een beetje rond. Chillen, zouden mijn zoons dat noemen. Om zichzelf te beschermen graven ze zich in het zand in of verstoppen ze zich tussen de stenen. Daarom heb je de meeste kans om garnalen te vinden boven zandgrond.

Veel zwemmen doen ze overigens niet. Dat hoeft ook niet want de meeste soorten hoeven niet snel achter een prooi aan te kunnen zwemmen. Met hun tien pootjes kunnen ze het voedsel prima vasthouden, maar zich in het water voortbewegen blijkt toch een ander kunstje te zijn. Ze kunnen daarom peddelen met een soort zwempoten die pleopoden worden genoemd.

Evolutie

Pleopoden zijn vanuit de evolutie gezien interessant. Je kunt als soort immers met poten wandelen of zwemmen als je in de zee leeft. De wandelaars (krabben en kreeften) worden wel Reptantia genoemd. De zwemmers, zoals de garnalen, Natantia. Deze groepen zijn dus een andere kant op gegaan.

Nu is er met de garnaal evolutionair iets heel opmerkelijks aan de hand. Men heeft namelijk een versteende maar vrijwel intacte Anomalocaris gevonden van ruim 500 miljoen jaar oud. Dieren die zo oud zijn (we praten over het Cambrium waarin de oudste koraalsoorten worden gedateerd) zouden heel primitief moeten zijn. Maar deze garnaal van twee meter groot heeft goed werkende ogen gehad met meer dan 15.000 lenzen per oog (het waren facetogen) waardoor je toch aardig wat hersencellen nodig moet hebben om de informatie die daarvan afkomstig is te kunnen verwerken.

Poten om te zitten

Maar goed, laten we terugkeren naar de hedendaagse garnaal. Met de pleopoden kan trouwens niet alleen gezwommen worden. Er zijn soorten die hier ook eieren mee vasthouden zodat deze bij de garnaal blijven. De eieren kunnen daar dan, op een relatief veilige plek, worden uitgebroed.

Garnalen lopen soms met hun achterpoten over de bodem. Die achterpoten zijn wel veel zwakker als bijvoorbeeld de achterpoten van een krab of kreeft waardoor ze snel kunnen breken. Achterpoten worden dan ook vooral gebruikt om op te zitten. Als ze heel snel moeten maken dat ze wegkomen, gebruiken ze dan ook liever hun krachtige staart. Ze schieten daarmee dan achteruit.

Op de voorste pootjes hebben een aantal soorten scharen zitten. Dat helpt natuurlijk om het voedsel te pakken en in stukjes te kunnen knippen. Ze kunnen er zelfs steentjes mee optillen. Verder hebben garnalen een lange gespierde staart waarin zich de maag en darmen bevinden.

Antennes

Van antennes heeft hij er twee paar op de kop zitten. Een van deze paren is lang en kan twee keer zo lang zijn als de garnaal, terwijl het andere paar een stuk korter is. Die lange antennes kun je niet missen als je een garnaal als duiker onder water tegenkomt. Op de antennes bevinden zich sensoren waarmee de garnaal kan voelen, maar ook smaakstoffen in het water kan proeven. De lange antennes zijn gericht op de oriëntatie, terwijl de korte antennes vooral helpen bij het beoordelen van het voedsel.

De meeste garnaalsoorten leven solitair, maar in het paaiseizoen vormen ze soms wel grote scholen. Afhankelijk van de soort worden ze een tot zeven jaar oud.

Over eten gesproken

De garnaal speelt in de voedselketen een belangrijke rol. Veel vissen eten garnalen. En, zoals bekend, wordt de gespierde staart ook door mensen geconsumeerd. Ze worden daarvoor op grote schaal gekweekt. Een economie die meer dan 50 miljard dollar per jaar opbrengt.

De gewone Europese garnaal heeft een lichaam dat bestaat uit twee delen. De kop en het bovenlichaam (de thorax), die je er als een stuk samen tijdens de maaltijd aftrekt (draait), en de lange buik (de staart). Een schild beschermt de kwetsbare ingewanden en de kieuwen. Op het bovenstuk is dat schild veel steviger dan op het onderstuk. In feite is het schild een uitwendig skelet dat te klein wordt als de garnaal groeit. Per tijdseenheid kruipen ze daarom uit het skelet en verbergen ze zich totdat het nieuwe skelet hard is geworden. Voor sommige garnalen betekent dit dat ze dit eens in de paar dagen moeten doen.

Om goed te kunnen ademhalen wordt het water door de monddelen langs de kieuwen gepompt. Dat moet wel omdat de kieuwen zich onder het schild bevinden. Zijn ogen bevinden zich op steeltjes (de kop kan immers niet draaien) zodat hij toch nog goed om zich heen kan kijken.

Gedrag

Juist omdat er zoveel soorten garnalen bestaan, is het lastig iets te zeggen over het gedrag of de leefgewoonte van de garnaal in het algemeen. Sommige maken zoveel geluid dat ze sonarsignalen verstoren terwijl andere serieuze scharen hebben en jagen op levende prooi. Er zijn garnalen die in symbiose leven met zeeslakken en zeekomkommers (de kleine keizersgarnaal) terwijl men voor de kust van Florida onlangs een mantis garnaal heeft gevangen die zowat 40 cm lang was. Kortom, er zijn zoveel soorten dat van alles voorkomt.

De vrouwtjes van de zoetwatergarnaal Caridina ensifera kunnen sperma van meerdere mannetjes bewaren en nakomelingen produceren met verschillende vaders. Dat is interessant omdat men bij deze dieren heeft ontdekt dat het vrouwtje bepaalt welk sperma de voorkeur krijgt. Hierdoor wordt inteelt tegengegaan. Inteelt is iets wat veel voorkomt bij diersoorten waarbij de bevruchting min of meer op toeval gebaseerd is. Dit is dus een mooi mechaniek!

Aquariumdier

Ook in aquaria kunnen garnalen worden gehouden. Voor een biologieproef heeft een van mijn zoons garnalen in combinatie met onder andere slakken en een waterplant in een pot gestopt in een poging een ecosysteem in te richten dat zichzelf, qua voeding en gaswisseling, in stand zou kunnen blijven houden. Hoewel de proef niet echt lukte op langer termijn, was het leuk om de paar garnalen te zien rondzwemmen in de grote pot. Dat ging best goed!

Veel garnalen in aquaria zitten daar in omdat ze fraai zijn om te zien. Maar er worden ook garnalen in aquaria gehouden om algen te bestrijden of om biologisch afval weg te laten werken. De Lysmata Amboinensis is een zogenaamde poetsgarnaal. Die poetsen geen algen weg maar eten parasieten en dode huidcellen van vissen op. Je komt ze in veel tropische zeeën tegen. Vaak leven deze dieren als koppel in een zogenaamd poetsstation. Dat is een plek waar vissen bewust langskomen om schoongemaakt te worden. Een soort car wash voor vissen dus. Ze zijn daar druk aan het werk, vaak met collega’s zoals de poetsvis.

Mutualisme

Biologen noemen een dergelijke situatie wel ‘mutualisme’. Dit betekent dat er sprake is van een situatie waarbij beide diersoorten baat hebben bij een interactie. Je ziet dit ook bijvoorbeeld tussen heremietkreeften en zeeanemonen terug, of bij de bestuiving van bloemen door insecten die nectar eten.

Wil je een poetsstation onder water vinden, kijk dan daar waar je hersenkoraal ziet liggen. Vaak vind je daar de poetsstations. De vissen die daar zitten bewegen zich anders. Met die beweging laten ze zien dat ze ‘gepoetst’ willen worden. Soms gaan ze ook plat liggen. Heel grappig gezicht om te zien. Over deze poetsstations hebben we een apart artikel geschreven want daar is best veel over te vertellen wat de moeite van het weten waard is!